Төрөөбүт кыраайы үөрэтэр саҥа кинигэ

Күлүмүрдүүр үрүҥ күн күлэ үүнэр мичээрэ,

Айхалынан өрүүтүн амарахтык көрсүһэ.

Алаадьылыы төгүрүк алаастардыын куустуһар,

Сэдир хатыҥ күөх чөмчүүк сэбирдэҕин ыллатар.

Таптыыр, күндү дойдубар –Чурапчыга күн тахсар.

Роман Данилов

Бэс ыйын 18 күнүгэр, Е.А. Борисов аатынан Кииннэммит библиотека-архивка, Арассыыйаҕа Дьиэ кэргэн, Саха сиригэр Оҕо саас, Чурапчы улууһугар Ыал саргытын сылыгар үүнэр көлүөнэ төрөөбүт дойдутун үөрэтэн сиһилии билэригэр туһуламмыт, оскуола 5-һис кылааһын үөрэнээччилэригэр «Край родной Чурапчинский» Чурапчы улууһун оҕолоругар төрөөбүт кыраайы сырдатар, кини уратытын кэпсиир, үөрэтэр кинигэ тахсыбытын, киэҥ эйгэҕэ билиһиннэрэр үөрүүлээх биһирэмэ буолла. Манна даҕатан эттэххэ, география учууталлара 2014 с. «Чурапчы улууһун атлаһын» оҥорбуттара, уон сыл буолан баран салгыы үөрэнэр кинигэ утумнаах үлэ түмүгэр таҕыста.

236 страницалаах үөрэнэр кинигэ 500 ахсаанынан, Дьокуускайга, Афанасий Михайлович Никифоров салайар урбаан тэрилтэтин кинигэ кыһатыгар бэчээттэнэн таҕыста. Кинигэ форзацтарыгар Чурапчы улууһун административнай-территориальнай тутулун көрдөрөр таблица, быһаарыылаах карта, рельеф, туһалаах хостонор баай, сир үрдүгүн көрдөрөр шкала, улуус кырыы туочукаларын координаталара киирбиттэр.

Кинигэ «Төрөөбүт кыраайы» үөрэтиигэ үөрэх кинигэлэрин уонна атластары таһаарыы» бырайыак чэрчитинэн бэлэмнэниллибит.

Проект салайааччытынан үөрэх салалтатын начальнига Ю.П. Посельскай буолар.

Үөрэнэр кинигэ ааптардарынан буолаллар:

1. Любовь Семеновна Пахомова–элбэх сыллаах, киэҥ хабааннаах үлэни салайан таһаартарбыт педагогика билимин кандидата, Хотугулуу-Илиҥҥи Федеральнай университет Естественнай наукаларын институтун доцена, норуот үөрэҕириитин туйгуна, Наукаҕа уонна техникаҕа СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата.
2. Анастасия Алексеевна Аржакова– Н.Д. Субуруускай аатынан Болтоҥо орто оскуолатын географияҕа учуутала;
3. Анна Гаврильевна Борисова– И.Е. Федосеев-Доосо аатынан Дириҥ орто агрооскуолатын бэтэрээн учуутала;
4. Нина МихайловнаДагданча - Т.М. Каженкин аатынан Арыылаах орто оскуолатын географияҕа учуутала;
5. Зинаида Петровна Дьячковская - профессор Г.П.Башарин аатынан Сылаҥ орто оскуолатын географияҕа учуутала;
6. Люция Павловна Илларионова - С.А. Новгородов аатынан Чурапчы орто оскуолатын историяҕа учуутала;
7. Мария Дмириевна Колесова - И.М. Павлов аатынан Чурапчы орто оскуолатын географияҕа учуутала;
8. Татьяна ИвановнаЛазарева - В.С. Яковлев-Далан аатынан Кытаанах орто оскуолатын географияҕа учуутала;
9. Любовь Семеновна Макарова - С.А. Новгородоваатынан Чурапчы орто оскуолатын географияҕа учуутала;
10. Марфа АфанасьевнаМонастырева– Д.П. Коркин аатынан Чурапчытааҕы республиканскай олимпийскай эрэллэри бэлэмниир спортивнай орто интернат-оскуола географияҕа учуутала;
11. Екатерина Дмитриевна Софронова – Одьулуун орто оскуолатын географияҕа учуутала;
12. Иван Романович Федосеев– В.С. Соловьев-Болот Боотур аатынан Хатылы орто оскуолатын географияҕа учуутала.

Рецензеннэринэн география наукатын доктора, Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет профессора– Людмила Агафьевна Пестрякова уонна педагогическай наука доктора, Ил Түмэн депутатынан үлэлээбит, Чурапчытааҕы государственнай физкультура уонна спорт институтун президенэ – Михаил Дмитриевич Гуляев буолаллар. Эппиэттээх тэрилтэлэринэн СӨ Үөрэҕин уонна наукатын министиэристибэтэ, М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет, «Чурапчы улууһа» Муниципальнай оройуон, Чурапчы улууһун үөрэҕин салалтата буолаллар.Кинигэ Чурапчы нэһилиэгэ төрүттэммитэ 375 сылыгар уонна СГУ география кафедратын төрүттээччи, Саха сирин методист-геограба Анастасия Иннокентьевна Сивцеваҕа ананан таҕыста.

Кинигэ ис тутула Киирииттэн уонна 7 бастан турар, параграф бастан-баска салҕанан барар. Чиҥэтэр ыйытыктар, ыйыылар, практическай үлэ, тылдьыт үлэтэ киирбиттэр.Киирии баһы Россия худуоһунньуктарын чилиэнэ, Саха сирин искусствотын үтүөлээх деятелэ, биир дойдулаахпыт, А.С. Бочкарева-Иннокентьева-Сууралдьыма «Олоҥхо дойдута» хартыыната киэргэтэр. Киирии бас 2 параграфтаах, киэҥ Россия састаабыгар киирэр Саха сирэ, Чурапчы улууһа оҕоҕо тиийимтиэ гына тиэкиһинэн, картанан уонна хаартыскаларынан сиэттэрэн тиэрдиллэр. Сэбирдэхчээнэ кыыс сирдьит буолар үлэтэ саҕаланар.

Бастакы баска улуус уруккута уонна билиҥҥитэ киирбит, Иохельсон уонна билиҥҥи кэм хаартыскалара сыһыарыллыбыттар. Бас икки параграбыгар улууспут хайдах төрүттэммитэ, 14-с үйэ аҕа уустарыттан саҕалаан, улуус сайдан кэлбит историята ахтыллар.

Иккис бас Айылҕабытыгар анаммыт. Улууспут киэн туттар учуутала Евдокия Тимофеевна Миронова уруһуйунан киэргэтиллибит. Айылҕабыт уратыта барыта 12 параграбынан бары өттүттэн киэҥник сырдатыллар.

Үһүс бас үс параграба улуус нэһилиэнньэтин уонна нэһилиэктэрин үөрэтэр, эмиэ Сууралдьыма хартыынатынан саҕаланар. Чурапчы улууһугар олорор киһи ахсаанын хамсааһына, Илин эҥээр улуустарга оҕо төрөөһүнүн тэҥнэбилэ, нэһилиэнньэ араас көрдөрүүлэрэ киирбиттэр. 17 нэһилиэк гербэтэ, уратыта, ыаллыы сытар нэһилиэгэ ыйыллар. Сэбирдэхчээнэ кыыс 5 маршрутунан нэһилиэктэр ураты бэлиэ сирдэринэн айаҥҥа ыҥырар.

Төрдүс бас үс параграба киэн туттар биир дойдулаахтарбытыгар ананар уонна кинилэр хаартыскаларын коллаһынан саҕаланар. Судаарыстыбаннай, уопсастыбаннай деятеллэр, учуонайдар бастакынан ахтыллаллар. Суруйааччылар, талааннаах дьоннор, спорт чулуулара, биллэр географтар сырдатыллаллар.

Бэһис бас алта параграба улуус хаһаайыстыбатын уонна олохтоох дьон дьарыктарын, үлэлэрин сырдатар. Афанасий Собакин «Морозная мозаика» хартыынатынан саҕаланар. Сүрүн үгэс буолбут дьарыкпыт - булт, от үлэтэ, сир астааһын сырдатыллар. Норуот оҥорон таһаарар дьарыгар- тимир, мас уустара, туой иһити оҥоруу ахтыллаллар. Улуус хаһаайыстыбатын сүрүн хайысхата - тыа хаһаайыстыбата үүнээйини үүннэрии, сүөһүнү-сылгыны иитии, көрүҥнэринэн сырдатыллар. Таблицанан сылларынан көрдөрүүлэр киирбиттэр. Ону тэҥэ олохтоох оҥорон таһаарыы уонна нэһилиэнньэни хааччыйыы, араас өҥөнү оҥоруу киирбиттэр.

Алтыс «Айылҕа уонна киһи» бас айылҕаҕа сылдьар оҕолор хаартыскаларынан саҕаланар. Үс параграф оҕоҕо улуус айылҕатын кыаҕын туһаныыны, харыстааһыны, экология сокуоннарын уонна быраабылаларын тутуһууну сырдатар. Манна экологическай хамсааһын суолтата арыллар.

Сэттис бас улуус инникитигэр ананар, оҕолор хаартыскаларынан коллаж оҥоһуллубут. 21 үйэҕэ Чурапчы улууһун сайдар суоллара ыйыллаллар. Оҕолорго ылбыт билиилэригэр олоҕуран, араас идэни баһылаан билигин бара турар үлэни салҕаан, олоҕу кытта тэҥҥэ барсан, саҥа таһымҥа төрөөбүт дойдуларын сайыннаралларыгар баҕа санаа этиллэр.

Кинигэ сүрүн көмө-тирэх материалынан сыһыарыылар буолаллар. Барыта 11 сыһыарыыттан сүрүннэринэн алфавитынан киирбит 194 терминнэри уонна өйдөбүллэри быһаарар тылдьыт (214-221 стр.), ураты суолталаах событиелар (хронология уонна чахчылар) (222-224 стр.) уонна административнай-территориальнай састаап таблицанан киирбит, манна нэһилиэктэр, улуус кииниттэн төһө ырааҕа, ылар иэнэ, олохтоох киһитин ахсаана (2023 с. тохс 1 күнүнэн) киллэриллибиттэр.Кинигэ иһинээҕитэ баһы, параграбы буларга сүрүн тирэҕинэн буолар.

Үөрүүлээх бэлиэ дьаһалы ааптарыскай коллектив салайааччыта Любовь Семеновна Пахомова арыйда, кини бэйэтин этиитигэр үөрэнэр кинигэни оҥоруу ымпыгын-чымпыгын, суолтатын ыйда, Анастасия Иннокентьевна Саха сирин географтарын иитэн таһаарыыга дириҥ кылаатын арыйда, география уонна кыраайы үөрэтии ыкса ситимнээхтэрин, республикаҕа атлас уонна үөрэнэр кинигэ тэҥинэн тахсыыта 11 улууска баарын бэлиэтээтэ, бииргэ үлэлэспит, өйөөбүт дьоҥҥо дириҥ махталын тиэртэ.

Салгыы эҕэрдэ тылы Чурапчы улууһун депуттарын Сэбиэтин мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ Яков Павлович Оконешников, Чурапчы нэһилиэгин дьаһалтатын социальнай боппуруостарга баһылыгы солбуйааччыта Варвара Васильевна Макарова, Үөрэх салалтатын начальнига Юрий Павлович Посельскай этэн туран, бу үөрэнэр кинигэ оҕолорго эрэ буолбакка олохтоохтор төрөөбүт сирдэрин үөрэтэллэригэр, билэллэригэр олус көмөлөөх кинигэ буолбутун ыйдылар, түмсүүлээх ааптарыскай коллективка махталларын тиэртилэр, улуус, нэһилиэк, үөрэх салалтатын наҕараадаларын туттардылар.

• Л.С. Пахомова «Үтүө суобастаах үлэтин иһин» улуус дьаһалтатын бэлиэтинэн, Чурапчы нэһилиэгин баһылыгын үрүҥ көмүс бэлиэлээх Бочуотунай грамотатынан, үөрэх салалтатын «Чурапчы улууһун үөрэҕириитигэр кылаатын иһин» бэлиэтинэн наҕараадаланна.
• Чурапчы улууһун баһылыгын уонна улуус депутаттарын үрүҥ көмүс бэлиэлээх Бочуотунай грамотатынан Л.П. Илларионова, Л.С. Макарова, Чурапчы улууһун депутаттарын Сэбиэтин Бочуотунай грамотатынан Екатерина Дмитриевна Софронова наҕараадаланнылар.
• Чурапчы нэһилиэгин баһылыгын Махтал суругун М.А. Монастырева уонна М.С. Артемьева нэһилиэк сайдыытыгар кылааттарын уонна көхтөөх уопсастыбаннай үлэлэрин иһин туттулар.
• Үөрэх салалтатын Махтал суругун бары ааптардар туттулар, ону тэҥэ Бочуотунай грамотанан А.Г. Борисова, Т.И. Лазарева, З.П. Дьячковская, М.А. Монастырева, И.Р. Федосеев бэлиэтэннилэр. Махтал суругу А.А. Захаров, А.П. Спиридонова, В.А. Платонова, В.В. Макарова, В.М. Хоютанов, А.Г. Петрова, А.С. Кириллова үүнэр көлүөнэни иитиигэ дьоһун кылааттарын иһин туттулар.

Улуустааҕы география учууталларын методическай холбоһугун салайааччыта Зинаида Петровна Дьячковская–холбоһук үлэтин-хамнаһын сырдатта. Онтон үөрэнэр кинигэҕэ рецензия биэрбит педагогическай наука доктора Михаил Дмитриевич Гуляев, Дириҥтэн наставник учуутал Анна Гаврильевна Борисова, консультант А. А. Саввин аатынан Чурапчытааҕы история уонна этнография музейын дириэктэрэ Афанасий Афанасьевич Захаров кинигэ тула санааларын үллэһиннилэр. Мытыйыкы уус сиэннэрэ, географ учууталлар Любовь Семеновнаҕа истиҥник эҕэрдэлээн туран сибэкки дьөрбөтүн ууннулар.

Үөрүүлээх күнү аныгылыы ылбаҕай ырыатынан Алгыстаана Максимова киэргэттэ, бэлиэ түгэн хаартысканан, видеонан үйэтитилиннэ. Биһирэми С.А. Новгородов аатынан Чурапчы орто оскуолатын педагог-библиотекара Людмила Татаринова, үөрэх салалтатын исписэлииһэ Мария Артемьева иилээн-саҕалаан ыыттылар.