Күндү оҕолор, педагогтар, үөрэх тэрилтэлэрин салайааччылара!
Ытыктабыллаах үлэ уонна тыыл бэтэрээннэрэ!
Быйыл дойдубут фашист халабырдьыттарыттан босхолонон Улуу Кыайыы 77-с сылын бэлиэтиибит. Улахан хаан тохтуулаах, иэгэйэр икки атахтаах билбэтэх иэдээннээх сэриитигэр, Сэбиэскэй Сойуус бары муннуктарыттан албан ааттаах буойуттар Ийэ сир көмүскэлигэр туруммуттара.
…1941 сыл бэс ыйын 22 күнүн сарсыардатыгар Ийэ дойдубут утуйа сыппыта, саха дьоно унньуктаах уһун кыһыны туорааннар, сайыны көрсөр ыһыахтарын ыһан, үрдүк үүнүүнү сомсор, үрүҥ илгэни дэлэтэр, олох уйгутун уһансар инникилэрин ыра санааланан дьиэлэригэр-уоттарыгар тарҕаспыттара. Ону барытын туора сотон немецкэй-фашисткай халабырдьыттар сэриинэн саба түспүттэрэ. Тыһыынчанан куораттар, дэриэбинэлэр күл-көмөр буолбуттара, сиртэн симэлийбиттэрэ, өстөөх сэриилээн киирбит сиригэр кими да харыстаабакка кыргара, концлагерьга, хамначчыт гына Германияҕа үүрэрэ.
1418 күннээх түүн сэбиэскэй дьон кыайыыга дьулуспуттара, саха саллааттара сэрии бары көрүҥэр өстөөҕү сууһаран хорсуннук сэриилэспиттэрэ, тыылга хаалбыт дьон-сэргэ «Барыта фронт, кыайыы туһугар!» лозуннаах, аас-туор олоҕу туораан Улуу Кыайыыны уһансыбыттара. Чурапчы 41 холкуостара балык булдугар хоту көһөрүллэн өлүүнү-сүтүүнү көрсүбүттэрэ, аҕыйахтара тыыннаах эргиллибиттэрэ. Үөрэх тэрилтэлэриттэн, олохтоохтортон сэриилэһэр армияҕа, буойуттарга көмө оҥоһуллубута. Оччотооҕу 200-тэн тахса учууталлар, педагогическай училище устудьуоннара биир бастакынан сэриигэ тылланан кыттыыны ылбыттара.
Дьон киэнэ килбиэннээҕэ күүстээхтик сэбилэммит фашист халабырдьыттарыттан дойдуларын босхолоон, оҕолоро, сиэттэрэ эйэлээх олоххо олороллорун туһугар сырдык тыыннарын толук уурбуттара. Сэрииттэн эргиллибиттэр урусхалламмыт куораттары, собуоттары, фабрикалары,норуот хаһаайыстыбанын чөлүгэр түһэрэргэ бары күүстэрин уурбуттара. Чурапчы оройуонугар сэрии тулаайахтарын көрүүгэ-харайыыга болҕомто ууруллубута, сэрии, көһөрүү кэмигэр сабыллыбыт үөрэх тэрилтэлэрэ үлэлээн барбыттара.
Биһиги киэн туттабыт үөрэхтээһиҥҥэ үлэлээбит Улуу сэрии кыттыылаахтарынан, сураҕа суох сүппүттэри, сэрии толоонугар охтубуттары кэриэстиибит! Улуу кыайыы үөрүүтүн билбит учууталлар үүнэр көлүөнэни иитиигэ, үөрэтиигэ умнуллубат үтүөлээхтэр, айымньылаах, бэриниилээх үлэлэрэ эдэр көлүөнэлэргэ холобур буола туруоҕа. Улууспутугар артиллеристар Гавриил Дмитриевич Протодьяконов аатын Алаҕар, Дмитрий Данилович Красильников аатын Мугудай, хайыһардьыт, артиллерист Василий Сергеевич Соловьев-Болот Боотур аатын Хатылы, байыаннай үөрэх чааһын суруксута Петр Митрофанович Васильев аатын Соловьев, сапер Семен Дмитриевич Флегонтов аатын Хадаар, хайыһардьыт Иван Михайлович Павлов аатын Чурапчы, стрелок Афанасий Акимович Макаров аатын Улахан-Күөл оскуолалара, стрелок, саха Маресьева дэппит Степан Кузьмич Макаров аатын Чурапчы гимназията, Ленинград блокадатын кыттыылааҕа Анастасия Тихоновна Старостина аатын Түөйэ оскуола-саада чиэстээхтик сүгэллэр:
Ийэ дойдуларын көмүскээн эйэлээх олоҕу аҕалбыт Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыбыт, тыылга үлэлээбит дьоммут сырдык кэриэстэригэр чэгиэн сылдьан, туйгун үөрэҕинэн, үлэнэн үрдүк ситиһиилэнэн ааттарын ааттатыаҕыҥ, олох уйгутун уһансыаҕыҥ!
Ким да умнуллубат! Туох да умнуллубат!
Ю.П. Посельскай, үөрэх салалтатын начальнига.
Фроннааҕы хоһооннор
|
Фронтовик-поэт Виктор Башарин сэрии инниттэн хоһоону айара. «Быйаҥнаах хочобор» диэн хоһооннорун бастакы кинигэтэ 1959 сыллаахха тахсыбыта. Кини фронтан хоһоон рукопистаах кэлбит эбит. |
|
| Соһумар сурах
...Үгүс да хааммытын тоҕон, Үтүмэн да өлүүнү көрсөн, Үрүлүччү тыгар кыайыы күн Үрдүк өрөгөйүн билбиппит! Эн ону – Эдэр киһи Эргитэ санаан, Эккэр-хааҥҥар иҥэрэн, Кэриэстиириҥ туһугар Кэскиллэннин бу санаа!.. Саллаат өлүүтэ Арыт көтөҕөн, арыт сүгэн Уот толоонун тэлбиппит, Тохтор хаанын баайан, бүөбэйдээн Чуумпу сиргэ тиэрпиппит. «Хаалларын, оҕолор, мин бүттүм», - Кулгаахха сипсийэрэ, - «Нуучча уолун хорсун өлүүтүн Фашист көрүөхтүн», - диирэ. Бааһырбыт туттар номоҕунан Доҕорбут хоруйдуура, Улам мөлтөөн, дириҥник тыынан Санаабыт хараастара. Өстөөх уон үс хос кытаҕаһын Төлө көтөн тахсыбыппыт, Чугуйуу уоттаах, суостаах чааһын Толору амсайбыппыт. Торҕон буулдьа супту көтүүтүн Туох сатаан тохтотуоҕай? Дууп масс силиһэ түөрүллүүтүн Ханнык силим самсыаҕай? Күн саҕах үөһэ сүтэринии Саллаат суох буолан хаалта, Бэргэһэни устаммыт, чиэстии Строй тохтоон турбута. Хаан-уруу бырааппыт өлүгүн Ийэ сиргэ биэрбиппит, Винтовка саанан үстүү төгүл Салюттаан ньиргиппиппит. |
Уот ардах аннынан Түлэй түүҥҥэ саллаат Тута түһүөх тустаах, Сирдиин да сир буолан Син биир сыыллыахтаах. Мин сыалым судургу: Сибээс баар буолуохтаах, Өл да, тилин – булгу Бирикээс туолуохтаах. Боруобат уһугун Бигэтик хам тутус, Уонна иннин хоту Оргууй сыылан дьулус. Ракета адьарай Чыпчылыҥҥыыр арай, Эриэн үөннүү тыла Эриллэҥнээн ылар. Тигээйилии «диҥ-диҥ» Диигиниир буулдьалар, Иэйэн-туойан эрэллэр Миигин табаарылар. Мина түһэн эстэр Миэхэ буору тибэр, Сир өрө илгистэр Соноҕос кэриэтэ. Түлэй түүн хараҥа Тута түһүүй, саллаат! Дубук-дабык хамныаҥ - Тыыныҥ быстыа, саллаат! Эй, фриц, ракетанан Кытаат, сандаарыҥнаа! Миэхэ маяк буолан Сибиэннии барыҥнаа! Сап буолан сыыйыллар Сибээспит тымыра, От-мас быыһар саһар Лианалыы хатыллар. Хааннаах хабыр киирсии Танка атааката, Ол кэмҥэ имири Сибээс быстан хаалта. Уот ардах симилиэс Уһуура көппүтэ, Ол да буоллар сибээс Чөлүгэр түспүтэ. Өлөр өлүү уота Өрө салыы сыттар, Эдэр саха саллаат Эрдээх буойун буолта! 1942 с. |
|
Гавриил Дмитриевич Протодьяконов «Бар дьонум, бырастыы!» (тойуктан быһа тардыы) Айхал-мичил Аан ийэ дойдубутун Арҕааттан ааҥнаан киирбит Адьырҕа аймаҕа Атыйахтаах уу курдук Алдьатарга сорунна, Иитиллибит ийэ сирбитин Икки атахтаах илиэһэйэ Иһиттээх ымдаан курдук Илдьи тэпсэргэ тэриннэ. |
Аан ийэ дойдум, Алаһа дьиэм, Аймах-билэ дьонум – барыгыт, Ыраах айанныырбар Ытаһар эрэ буолаайаҕыт!... Төрүү илик оҕолорум Төлкөлөрүн тустарыгар, Иитиллибит ийэ сирим Кэскилин иннигэр, Норуоппар – сырдык санаалаах, Өстөөхпөр – сытыы батастаах Кыргыс хааннаах аартыгар Кыырайа көттөҕүм буоллун!... Күнүм киирэр, Күөрэгэйим ньимийэр, Күөнэҕим тимирэр Күннээх да буоллаҕына – Күн сирин көмүскэлигэр Хата, алыптаах тылгытынан Алгыы-амалыйа хаалыҥ, Бар дьонум, ийэ буорум! 1941 сыл, балаҕан ыйа |
Аармыйаҕа аттаныы Охтон баранар мастаах Ууллан бүтэр уулаах, Орто туруу дойдум Устата-туората биллибэт Улуу Сибиир Ийэ дойдум Кэтэх өртүгэр тиийэммин Улуу дойдум иннигэр, Олох көҥүл туһугар Аҕалаах ийэм Аан дойдуну булларбыт. Арыылаах алаастан арахсан Аттанар күнүм үүннэ. Оҕо бэйэм тиийэн охсуһар Эдэр эмньик бэйэм эрийсэр Күөгэйэр күммэр күөн көрсөр Күлүмэх күннэрбит үүннүлэр. |
Төрөөбүт норуотум
Түрбүөннээх күнүгэр Төлкөлөөн этэр буолара: - Биир сымыыт ханна түһэн тэстибэтий, - Уол оҕо хана төрөөн өлбөтүй – диэн Ситинэн буолаҕына Сиргэ түспүт сэрибиэйбит билиэҕэ, Көҥүлү биэрбит норуотум Күүрээннээх күнүгэр Күлүүстээн этэр буолара: Икки өлүү баар буолбат, Биир өлүүнү ааһыллыбат… Кыһыл көмүс уотунан ырааһырар Уол оҕо охсуһууга уһаарыллар – диэн Онон буоллаҕына, Окко түспүт оҥоһуум билиэҕэ Уйаным-хатаным биллиэҕэ Айаннаан барбыт сирбитинэн Алтан күөх от аҥылыйдын Көтөн барбыт сирбитинэн Сиэдэрэй сибэкки сириэдийдин. Арыылаах, 1942 с. |
Көрсүһүү (Күн ийэ тапталын туһунан) Сэрии уотугар хас да сыл сылдьан, Саллаат ыар кэмнэри көрбүтэ Суумкатын сүгэн, сулуһун анньан, Дьиэтигэр бу төннөн иһэрэ. Аарыктаах уһун айаҥҥа туран, Атаҕын баастара ыалдьара. Күндү аймах-хаан дьонун ахтара Киниэхэ күүс-күдэх угара. Төрөөбүт сирэ, олорбут дьиэтэ Иннигэр элэҥнээн көһүннэ Сүрэҕэ күүскэ тиҥиргии тэптэ, Сүр күүстээх ахтылҕан билиннэ. |
Халҕаны аһан, дьиэтигэр киирдэ.
Кырдьаҕас ийэтэ билбэтэ. - «Кэпсээннээ, тукаам, ким хайа этин, Хантан бу айаннаан иһэҕин?» - Оо, ийээ, - диэтэ, - Эн уолун этим. Ол бу дьиэбэр эргиллэн кэллим, Кыа хааннаах сэрии уотуттан ордон Төрөөбүт алааспын, дьэ, буллум» «Оо, бу мин дьолбун, көмүс оҕобунКөрөр да күннээх эбиппин!» Үрдүгэр түһэн уолун уураата, Үөрүүттэн долгуйан ытаата. Балаҕан иһэ үөрүүнэн туолла. Күлүмнэс сып-сырдык күн тыкта, Ыллыаҕын герой саллаат туһунан, Күн ийэ тапталын туһунан.
1944 сыл «Хотугу сулус» сурунаал №1 уонна Чурапчыга «Социализм суола» хаһыакка 23.02.1943 с. бэчээттэммитэ. Онтон ыла «Кирпичники» ырыа матыыбынан ылланар. |
|
Гаврил Иванович Макаров-Дьуон Дьаҥылы Армияҕа ыҥырыллыбыт уолаттар фронҥа анаан, саха сириттэн сылгылары тиэрдэр сорудаҕы ылбыттара. «Сталин» пароходунан ыкса күһүн айаҥҥа турбуттара Гаврил Иванович урутаан тиийэн, кэпсэтэ-билсэ охсон хонук сир булан тоһуйара. Дьуон Дьаҥылы айаннаан иһэн «Тууйас» диэн хоһоонун харахпыт ортотугар айбыта – диэн Болугур нэһилиэгин олохтооҕо Н.В.Фомин кэпсээбитэ. Тууйас Таҥалай тигиилээх туос тууйас, Ленаны таҥнары устан сыый! Таптаабыт дойдуттан туруу ас Эн искэр баранна, бырастыый! Сүүрүккэ сүктэрэн лэглээрэ Сүүһүнэн көстөрү чиэрэстиий, Биир да чаас тохтоомо, элээрэ Мин билэр биэрэкпэр устан тиий! Дойдугар устан тиий уонна эт Эн иччиҥ фроҥҥа барбытын, Лэппээски, арыы да балык, эт Эн искин киэптээбэт буолбутун; Аны күн тахсыыта хотуурдаах Эн иччиҥ хочоҕо киирбэтин, Атырдьах, кыраабыл тутуурдаах Ол ахсын эйигин сүкпэтин. Эн дьоҥҥор: «Мин отчут иччим, – диэ – Саа, ыстыык диэн «оттуур» сэптэнэр, Ол саҥа «үлэҕэ» бу мин, – диэ – Туос иһит тулуйбат үһүбүн. Ол иһин бу Лена сүүрүгэр Олорон мин кэллим», – диэн көһүн! Дөксө эт мин таптыыр хотуммар Мин бигэ илдьиппин, туос тууйас: «Эн эриҥ эһиилги сайыммар Эргиллиэм», – диэтэ диэн. Бырастыый, туос тууйас, бырастыый, Мин бигэ илдьиппин умнумаар, Дойдугар эн бастаан устан тиий, Элбэх диэн кэһиитэ уурдараар! 1943 с. |
Чурапчы Хатыҥнардаах чараҥнардаах, Хампа солко алаастардаах, Оттуун-мастыын нарын, намчы Ол мин, дойдум баар, Чурапчы. Ойуур, куруҥ эҥээрдэрдээх Унаар хочо үрэхтэрдээх, Дэгиттэр күөллээх, дьиҥ чахчы Дэхси сирдээх мин Чурапчым. Бөҕөс, быһый, сүүрүк да ат Ыһыах, кымыс, арыы, суорат, Оонньуу, олоҥхо таһыччы Үөскүүр сирэ баар Чурапчы. Үс сыл сутаан өлбөт иһин Үөрэ, хааһы уутун иһэн, Аҥаара көһөн арыччы Аһыырдаммыт баар Чурапчы. Өр дьыл курааны тулуйбут Өттүүн, хаһыҥныын охсуспут, Иһэр уунан кыыра-кымчы Өҥҥө тиийбит баар Чурапчы. Үөрэх, эмп, суут түмсэр киинэ, Ааллаах, Таатта ааһар сирэ, Дьонугар эрэ арыычча Солумсах сир баар Чурапчы. Сааһар сэриигэ бастааччы, Снайпер, бастыҥ кыдыйааччы, Ойуун, артист, суруйааччы Ууһаабыт сирэ Чурапчы. Күөх кырсыгар күөлэһитэн, Кырабыттан үлэлэтэн, Мөҕөн, таптаан миигин бачча Киһи гыммыт баар Чурапчы. Былыр, былыртан аатырбыт, Байбыт, умайбыт, сутаабыт, Тупсар, куруук саҥардыллар, Чурапчы диэн дойдум буолар. 1943. ахсынньы 5 күнэ. Частых. |
|
Бродников Алексей Спиридонович Ветераннар Кыайыы отут биэс сылыгар Кыһыл площадынан Хаамыстыбыт ветераннар Халыҥ биир халҕаһанан. Кэрэ площадь барахсан Кэчир тааһын иэнигэр, Хас мөлүйүөн киһи тахсан Хаампыта буолуой, сэгэр? Хайдах эрэ санаабар, Хардыы ахсын кыһыл таастар, Кэпсииллэр күн-дьыл да аастар Кэлэр үйэ кулгааҕар: |
«Ааһаллара тыйыс хааннаах Албан ааттаах буойуннар, Ыҥырыы, андаҕар тыллаах Ыстаал, ньыгыл полкалар. Рапоры ылаллара Аҕам саастаах маршаллар, Килбиэн тааһынан хаамаллара Киэн тутта генераллар». Хор, онно биһиги эмиэ Холбостохпут үһү бу, Остуоруйа кэлин кэпсиэ Онно саха буойуну. Ол иһин мин сөҕө туттан Олус күүскэ долгуйдум, Сүрэхтээх быарбын хам туттан Сүгүрүйэн өр турдум. |
Фронтовики. С винтовкой и рукописью: [видеозапись]
Чурапчы буойун-учууталлара: өйдөбүнньүк кинигэттэн хоһооннор ылылыннылар.
